ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

بررسی علل جامعه شناسی گسترش عرفان و تصوّف در دورۀ قاجار براساس نسخ خطی بر‌جای‌مانده (با تکیه بر نسخۀ کنزالمعارف)

صفحه (225 - 243)
مرجان باقرزاده ، احمدرضا یلمه ها (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1401

چکیده

زمینه و هدف: در میان ادوار گوناگون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از جنبه های مختلف از جمله عرفان و تصوّف، عصر قاجار کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است؛ این در حالی است که رواج عرفان و تصوّف به دلایل گوناگون در ایران منجر به نگارش کتب عرفانی و نسخ خطی بسیاری در این دوران شد. هدف این این پژوهش روشنتر شدن مباحث و زمینه های فکری و جریانشناسی علل توجه به تصوّف در کتب عرفانی اعم از نسخ خطی است.

روش مطالعه: روش پژوهش در این جستار توصیفی-تحلیلی براساس مطالعات کتابخانه ای است.

یافته ها: در تاریخ سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی ایران، دوران حکومت قاجار ویژگیهای خاصی دارد که آن را از سایر ادوار متمایز مینماید؛ عصر قاجار دوران تغییرات مهمی در جامعۀ ایران بود. تفکرات متفاوت شاهان قاجار در حمایت از عرفا، سرخوردگی مردم از اوضاع و شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، و رویگردانی از سالوس و تزویر برخی علمای عصر، عرصه را برای ظهور و بروز دوبارۀ تمایلات عرفانی و تمسک به عارفان برای حل مشکلات معنوی و ایجاد آرامش روحی، در بین اقشار گوناگون جامعه فراهم آورد.

نتیجه گیری: پس از انقراض حکومت صفویه، عوامل گوناگونی از جمله حمایت شاهان قاجار از جریانهای تصوّف و عرفان از جمله فرقۀ نعمت اللهیه، دلزدگی مردم از شرایط و اوضاع اقتصادی و سیاسی که سبب شده بود عرفان بعنوان ملجأ و پناهگاهی مورد توجه قرار گیرد، تلاشهای مستمر و پیگیرانۀ برخی بزرگان و سردمداران طریقتهای تصوّف در جهت تبلیغ و گسترش و رواج اندیشه های عرفانی، توجه به هنر خوشنویسی، و نارضایتی بسیاری از افراد جامعه از عالمان و زاهدمآبان عصر همگی سبب توجه به مقولۀ عرفان، رواج کتب عرفانی و نگارش نسخ‌ خطی در این دوران شد.

کلمات کلیدی
حکومت قاجار , رواج عرفان و تصوّف , کنزالمعارف , عوامل جامعه شناسانه , نسخه خطی.

• اسفندیار. محمدرضا (1398). تاریخ تصوّف و عرفان اسلامی از آغاز عصر صفوی تا اواخر دورۀ قاجار. زیر نظر شهرام پازوکی. تهران: سمت، ص 10.
• اعتمادالسلطنه. محمد‌حسن خان (1350). روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه. به کوشش ایرج افشار. چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، صص 162، 217، 845.
• افراسیاب‌پور. علی‌اکبر (1385). «عرفان در دورۀ صفویه». ادیان و عرفان. (8) 3، صص 14 ـ 37.
• باقرزاده. مرجان (1398). تصحیح و بررسی نسخه خطی کنزالمعارف. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه آزاد واحد دهاقان. صص 28 ـ 29.
• براون. ادوارد (1375). تاریخ ادبیات ایران؛ دورۀ صفویان. ترجمۀ مهرداد مقدادی. ج 4. تهران: مروارید، ص 34.
• پولاک. یاکوب ادوارد (1368). سفرنامۀ پولاک: ایران و ایرانیان. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. چاپ دوم. تهران: خوارزمی، ص 238.
• تمیم‌داری. احمد (1373). عرفان و ادب در عصر صفوی. تهران: حکمت، صص 80 ـ 81.
• تنکابنی. محمدبن سلیمان (1383). قصص‌العلما. تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص91.
• دوانی. علی (1381). مفاخر اسلام: معاصران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صص 9- 402 ـ 413.
• دهقانی. رضا و چاهیان. علی اصغر (1397). طریقت صفی علیشاه؛ نمونه ای از پیوند طریقت و سیاست در عصر قاجار. مطالعات تاریخ اسلام. (27) 10، صص 65 ـ 99.
• دیوان‌بیگی. احمد (1366). حدیقۀ‌الشعرا. تصحیح: عبدالحسین نوایی. تهران: زرین، صص 143-144.
• راوندی. مرتضی (1359). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: امیرکبیر، ص 11.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1385). دنبالۀ جستجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر، ص 338.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1396). جستجو در تصوّف ایران. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر، صص 237 و 63.
• سلیمی. سعید (1392). «بررسی دلایل تاریخی ـ اجتماعی عدم تدوام در به کارگیری چاپ سربی در اوایل دورۀ قاجار». فصلنامۀ هنر و علم فرهنگ. شمارۀ 1. صص 55 ـ 62.
• سیف. یونس (1390). «بحثی در عرفان و تصوّف دورۀ بازگشت ادبی». دوفصلنامۀ علمی ـ تخصصی علامه. (31)، صص 99 ـ 123.
• شمیسا. سیروس (1382). سبک شناسی شعر. تهران: فردوس، ص 306.
• شیرازی. معصوم علیشاه (1339). طرائق‌الحقائق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: کتابخانۀ بارانی، صص 285، 325.
• شیروانی. زین‌العابدین (1388). بستان‌السیاحه. تصحیح منیژه محمودی. تهران: حقیقت، صص263-264.
• صحرایی. شهرام (1397). زمینه های بازگشت و احیای تصوّف در دوران زندیه و اوایل قاجار. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ادیان و مذاهب. صص 80، 99، 91.
• طایفی. شیرزاد (1389). «بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار». مجلۀ ادیان و عرفان. (2) 43، صص 99 ـ 115.
• عبدی. زهرا (1395). «رسالۀ خیراتیه؛ مبارزه علیه رشد صوفی مسلکی در اواخر سدۀ دوازدهم و اوایل سدۀ سیزدهم هجری». دوفصلنامۀ علمی ـ ترویجی سخن تاریخ. (24) 10، صص 69 ـ 86.
• علیرضا. هاشمی‌نژاد (1392). سبک شناسی خوشنویسی قاجار. تهران: متن، ص 98.
• فلور. و. ام (1368). جستارهایی از تاریخ ایران در عصر قاجار، (2 جلد). ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس، ص 23.
• قیصری. نورالله و حسینی. سید تقی (1373). علل داخلی توسعه نیافتگی ایران در عصر قاجار. تهران: معاونت پژوهش و فناوری، ص 17.
• الگار. حامد (1356). دین و دولت در ایران: نقش علما در دورۀ قاجار. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس، صص 174. 175. 177.
• مطلبی. مسعود و ایزدی. عظیم (1397). «بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره های صفویه و قاجاریه». سپهر سیاست (18) 5. صص 105 ـ 124.
• نراقی. ملاّ احمد (1390). مثنوی طاقدیس. تحقیق و تنظیم از علی افراسیابی. تهران: نهاوندی، ص127.
• همایونی. مسعود (1355). تاریخ سلسله های طریقۀ نعمت‌اللهیه در ایران. تهران: مکتب عرفان ایران، ص15.